Яўген ГУЧОК •

* * *

Чужыя словы мне не трэба:
Хапае ўласных сэнсаў мне,
Што йдуць з падвышанага неба
Ў маёй у роднай старане.

Юры ПАЦЮПА •

Слоўнiк сьцiгуе мэту чыста практычную: дапамагчы беларускiм аўтарам удасканалiць сваю мову. Бо мова зрасейваецца шпаркiм ходам, а яе носьбiты ўсё больш адрываюцца ад народнае традыцыi, зусiм страцiлася традыцыя старабеларуская. Аднак, мова ў часе становiць сабою жывы арганiзм, i каб гэты арганiзм запрацаваў, прыходзiцца зьбiраць яго з кавалкаў i фрагмэнтаў, расьцярушаных праз гады. Слоўнiк скiраваны ня толькi супраць пазычаньняў (пераважна з расейскае мовы), а й супраць непатрэбных наватвораў, якiя апошнiм часам запаланiлi друк i з грунту выяўляюцца тымi ж пазычаньнямi.

Практычнасьць i дзьвюхмоўнасьць слоўнiка выракавала тое, што аўтар не лiчыў патрэбным адрозьнiваць фразэалягiзмы i фразы. Многiя так званыя фразэалягiзмы аднае мовы перакладаюцца на iншую звычайнымi фразамi цi паасобнымi словамi, i наадварот. Матар’ял да слоўнiка браны зь лiтаратурнае мовы на вялiкiм адцiнку (ад ХУI i нават ХУ стст. да пачатку ХХ ст.) дзеля таго, каб паказаць устойлiвасьць i невыпадковасьць фактаў беларускае мовы. Зрэдку аўтар зьвяртаўся да пазьнейшых тэкстаў i блiзкiх яму гаворак в. Дамэйкi Лiдзкага раёну. Беларуская частка слоўнiка, як найважнейшая, распрацоўвалася падрабязьней за расейскую.

1. Сыстэмнасьць мовы

У тым, што мова ёсьць сыстэмаю, пэўна, ніхто не сумняецца. А калі быць дакладнейшым, дык трэба сказаць, што мова – гэта сыстэма сыстэмаў. Яна замыкае ў сабе такія паверхі, як фанэтычны (гучаньне словаў), марфалягічны (будова словаў), сынтаксычны (будова сказаў) і г.д. Праз усе паверхі праходзіць яшчэ адзін, найважнейшы, аспэкт мовы – сэмантычны, ці інакш – сэнсавы.

Мова – найбольш складаная і ўнівэрсальная знакавая сыстэма, якую стварыў чалавек. Нездарма расейскі паэт І. Бродзкі ня верыў у яе тутэйшае паходжаньне і бачыў у мове спараджэньне Боскае волі. Усе іншыя знакавыя сыстэмы: дарожныя знакі, сыгналы, кампутарныя і штучныя чалавечыя мовы – толькі бляклы адбітак мовы натуральнае. Нават музыка, як найвышэйшая складанасьць, што зь цяжкасьцю зьмяшчаецца ў кампутары, што ўяўлялася філёзафам мадэльлю сусьветнае волі, грунтуецца — на чалавечай інтанацыі, на мове. Калі мы прыйдзем у незнаёмы балет, і перад намі ня будзе праграмкі зь яго найменьнем і кароткім зьместам, то я сумняюся, што мы здолеем зразумець мову танца. Значнае часткі малярскіх твораў мы таксама не разумелі б, калі б тыя ня мелі назоваў. Таму чалавечая мова ня толькі найбольш складаная ды ўнівэрсальная, але і найбольш даступная і зразумелая знакавая сыстэма.

Юры ПАЦЮПА •

«Нашы часы – часы агульнай заблытанасці, часы праменных быццам ідэалаў і іх канечнага знікання праз нядоўгі час… Тое, што раней здавалася чыстым і светлым, штодзённа аплятаецца жыццёвым брудам і пылам. Так знікаюць праменныя ідэалы, пакідаючы роспач і безнадзейнасць. У такія часы адзінокая чалавечая душа шукае, пераглядаючы ўсё тое, што здавалася каштоўным, святым і жаданым». Так яшчэ ў 1921 годзе пісаў старанна замоўчваны ў савецкія часы беларускі філосаф Ігнат Канчэўскі (Абдзіраловіч), які і не думаў, напэўна, што ягоныя словы і ў нашыя складаныя часы будуць гучаць па-прароцку дакладна і метка. Сапраўды сёння вялікія, здавалася б, ідэалы пабудовы новага светлага грамадства і выхавання шчаслівага, прыгожага чалавека пазнікалі літаральна на нашых вачох, заплямленыя не толькі жыццёвым брудам, але і цэлымі патокамі бязвіннай чалавечай крыві. Аднак, і тое, што прыйшло ім на змену, аказалася яшчэ паскуднейшым, бо было адкінута ўжо і само паняцце ідэалу ўвогуле. Замест яго прапаноўваюцца цяпер толькі цынічны прынцып індывідуальнае выгады ды асабістай нажывы, што базіруецца ўжо на адных прымітыўных жывёльных інстынктах. Калі наяўнасць ідэалу прадугледжвае ўсё такі і пэўнае мысленне, заснаванае на дзейнасці розуму, з-за якога чалавек менавіта і носіць гордае званне Homo sapiens – чалавек разумны, то інстынктамі кіруюцца толькі жывёлы ў дзвюх асноўных сваіх разнавіднасцях: драпежнага звера і пасіўна-пакорлівага траваеднага быдла. Падобна, што гэткае няшчасце і звалілася сёння на нашы бядотныя голавы.

Составитель А. И. Мальдис •

I. Дальнее зарубежье

1. Англия

Лондон. В начале XX в. в Лондон был вывезен (продан через венского антиквара) престол слуцких князей, сделанный из слоновой кости. По косвенным сведениям, хранится в музее Виктории и Альберта. Необходимо сделать хотя бы научное описание.

В библиотеке им. Ф. Скорины (Холдэн роуд, 37) хранится архив белорусского композитора М. Куликовича-Щеглова, включающий рукописные оперы, оперетты и 600 записей народных песен. Нужны их ксерокопии.

Не прабачаюць здраду нашы зоркі. Ніна Мацяш Я часта думаю пра свой лёс, лёс калегаў па пяры. І калі начамі не спіцца (не ведаю, старасць таму прычына ці сённяшнія рэаліі так даймаюць), да спазмаў у горле гняце клопат, як быць творчаму чалавеку ва ўмовах дзікага наскоку на ўсё святое, чым жыў не адно дзесяцігоддзе. Гэтым святым для мяне было і, пакуль яшчэ дыхаю, застаецца літаратура і служэнне ёй. А з пісьменнікамі, творцамі літаратуры, маладымі ці досыць ужо сталымі, Бог ведае што сёння дзеецца. Перш за ўсё маю на ўвазе тых, хто не вытрымаў прэсінгу ўладаў і ці застаўся ў чаканні лепшых, шчаслівейшых дзён для сваёй творчасці, ці, яшчэ горш, падаўся ў прочкі, г. зн. пайшоў служыць парабкам за тую ці іншую падачку ад пана. Панам тым з'яўляецца новаствораны саюзклон, які адабраў ад ранейшага Саюза спрадвечны яго назоў, паспрыяў у пазбаўленні ягонай маёмасці, карацей кажучы, пусціў па ветры. І рабілася гэтае беззаконне рукамі ці патураннем, цынічным, з самазадаволенай ухмылкай «А ту іх» тых, хто яшчэ нядаўна лісліва стаяў перад Броўкам, Танкам, Шамякіным, стаяў перад Радай Саюза пісьменнікаў, абранай з лепшых прадстаўнікоў творчай арганізацыі, і кляўся сумленна служыць літаратуры, быць праўдзівым і справядлівым. І яго прымалі ў суполку пабрацімаў, робячы скідку на нярэдкую і відочную часам слабіну ягоных літаратурных памкненняў. І ўжо ў гэты ці на наступны дзень ён, новаспечаны член, на законных падставах нёс другую заяву, каб яго зафіксавалі ў дакументах як сябра Літаратурнага фонду з усімі вынікаючымі адсюль аступствамі: правам на кватэру, набыццё машыны, таннай пуцёўкі ў Дом творчасці, на хутчэйшае прасоўванне ў друк сваёй прадукцыі.